Na początku XVIII wieku wybuchła wojna zwana północną. Trwała w latach 1700-1721 i rozgrywała się między Szwecją z jednej strony a koalicją antyszwedzką z drugiej. Koalicję tę tworzyły. Dania, Rosja i Saksonia oraz Polska, związana z tą ostatnią unią personalną poprzez króla saskiego Augusta II Mocnego będącego Od roku 1697 także królem Polski.

Wojska króla szwedzkiego Karola XII szybko pokonały Danię i po zwycięstwie odniesionym nad siłami rosyjskimi Piotra I i saskimi Augusta II wkroczyły do Polski, która dotychczas nie brała udziału w wojnie. Oddziały szwedzkie w krótkim czasie zajęły znaczne obszary naszego kraju. W roku 1704 pod naciskiem Karola XII doszło do zawarcia tzw. konfederacji warszawskiej opierającej się na niewielkiej grupie magnatów i szlachty, głównie wielkopolskiej. Konfederaci ogłosili detronizację Augusta II i powołali na tron Polski wskazanego przez króla szwedzkiego, wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego.

W roku 1705 Karol XII doprowadził do zawarcia w Warszawie układu, na mocy którego Polska miała zostać politycznie i gospodarczo podporządkowana Szwecji. Powołanie antykróla i wyżej wymieniony układ warszawski przyczyniły się do rozprzestrzenienia wojny domowej na terenie Rzeczpospolitej. Prowadzona ona była między zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego a obozem popierającym Augusta II. Obóz ten zawiązał konfederację sandomierską sprzymierzoną z Piotrem I. Konfederaci sandomierscy nie uznawali wyboru na króla Stanisława Leszczyńskiego i zobowiązywali się do obrony prawowitego władcy (Augusta II) i całej Rzeczpospolitej. Od momentu zawiązania się konfederacji sandomierskiej ziemie polskie stały się widownią działań wojennych prowadzonych w większości w formie walki podjazdowej.

Król szwedzki Karol XII korzystając początkowe niepowodzenia sprzymierzonych sił polsko-sasko-rosyjskich oraz sytuację jaka wytworzyła się wówczas w Europie Zachodniej, wkroczył ze swoimi wojskami do Saksonii i zmusił pełnomocników Augusta II do zawarcia traktatu pokojowego. Na mocy tego pokoju - zawartego w roku 1706 w Altranstädt August II rezygnował z korony polskiej na rzecz Stanisława Leszczyńskiego i zgodził się na pokrycie odszkodowań wojennych. Kapitulacja Augusta II nie wpłynęła jednak na uspokojenie sytuacji w Polsce i przed zatwierdzeniem wymienionego traktatu doszło do wielkiej bitwy między wojskami szwedzkimi z wspierającymi je oddziałami konfederatów warszawskich a oddziałami saksońskimi, rosyjskimi i sprzymierzonymi z nimi konfederatami sandomierskimi. Bitwa ta miała miejsce pod Kaliszem, na polach między Dobrcem, Kościelną Wsią i Warszówką. Odbyła się ona 29 października 1706 roku i stanowiła największą bitwę jaką stoczono w czasie wojny północnej. Jej znaczenie - z uwagi na panującą wówczas sytuację polityczną - było jednak znikome, chociaż dzięki odniesionemu zwycięstwu nad wojskami Karola XII większość Polski została czasowo wyzwolona spod okupacji szwedzkiej. W późniejszym czasie Szwedzi ponownie opanowali Rzeczpospolitą, a ich ostateczne wycofanie się nastąpiło po kolejnej klęsce poniesionej przez nich pod Połtawą w 1709 roku. Wtedy też August II uznał swoją wcześniejszą abdykację z tytułu króla polskiego za nieważną.

W bitwie pod Kaliszem wzięło udział około 50 000 żołnierzy. Liczebność wojsk szwedzkich dowodzonych przez Arvida Axela Mardefelda wynosiła 4.358 żołnierzy. Wspomagające 90 oddziały polskie, stojące po stronie Stanisława Leszczyńskiego, dowodzone przez wojewodę kijowskiego Józefa Potockiego i pisarza polnego koronnego Michała Potockiego liczyły około 9-10.000 żołnierzy. Natomiast oddziały sprzymierzonych wojsk saskich rosyjskich i polskich, opowiadających się za Augustem II, znacznie przewyższały liczebność przeciwnika i wynosiły około 35.000 żołnierzy. Wśród tych oddziałów było około 6.000 żołnierzy saskjch dowodzonych przez generała Michała Brandta, około 10.000 dragonów rosyjskich pod dowództwem generała Aleksandra Daniłowjcza Mienszikowa oraz 6.000 Kałmuków i 4.000 Kozaków. W skład tego wojska wchodziło także około 10.000 żołnierzy polskich, dowodzonych przez hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego, hetmana polnego koronnego Stanisława Mateusza Rzewuskiego oraz starostę gnieźnieńskiego Adama Smigielskiego.

Bitwa rozpoczęła się po południu, około godziny 15.30.

Ruchy wojsk obu przeciwników w nocy z 28 na 29 października oraz ostateczne szyki wojskowe ustawione przed rozpoczęciem bitwy przedstawione zostały na poniższym szkicu.

Walka toczyła się aż do zapadnięcia zmroku. W czasie jej trwania wojska szwedzkie i oddziały sprzymierzonych z nimi Polaków zostały otoczone. Części żołnierzy udało się schronić w murach Kalisza. Pod osłoną nocy z otoczonego obozu zbiegły, przeprawiając się przez Prosnę, wojska dowodzone przez Michała Potockiego. W trakcie tej ucieczki zostały one rozbite przez stojące po drugiej stronie rzeki oddziały kozackie i kałmuckie. Nazajutrz rano, 30 października 1706 roku nastąpiła kapitulacja znajdujących się w otoczonym obozie resztek armii Józefa Potockiego oraz nielicznych żołnierzy szwedzkich. Pod wieczór tegoż dnia, po prawie całodziennym ostrzeliwaniu artyleryjskim, skapitulowali także Szwedzi broniący się w Kaliszu.

Zwycięstwo sprzymierzonych sił sasko-rosyjsko-polskich było całkowite. Do niewoli wzięto dowódcę szwedzkiego A.A. Mardefelda oraz 4 głównych jego oficerów, a także dowódcę oddziałów polskich Józefa Potockiego i kilka tysięcy żołnierzy.

Łupy wojenne oraz część jeńców oddał August II Rosjanom, a oficerów i żołnierzy szwedzkich kazał - mając na uwadze zawarty ze Szwecją traktat pokojowy z r. 1706 uwolnić. W trakcie działań wojennych, a zwłaszcza oblężenia znacznie ucierpiało miasto, zaś dopełnieniem klęski były liczne pożary, straszliwy głód i panująca epidemia. Doprowadziło to do tego, że liczba mieszkańców, pod koniec 1706 r., spadła do 1.000 osób.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.