W pierwszym piętnastoleciu istnienia Królestwa Polskiego (1815-1830) Kalisz, pełniąc funkcję miasta wojewódzkiego przezywał okres pomyślnego rozwoju. Spowodowane to było wzorową polityką gospodarczą ówczesnego rządu Królestwa, unią celną z Rosją i rosnącym uprzemysłowieniem kraju.

Po upadku powstania listopadowego rozwój Kalisza został zahamowany. Władze carskie, w odwecie za powstanie zorganizowały administrację według wzorów rosyjskich i zaczęły prowadzić antypolską a częściowo także rusyfikacyjną działalność.

W roku 1837 dotychczasowe województwa przemianowane zostały na gubernie i Kalisz stal się miastem gubernialnym. Władzę nad guberniami sprawowali urzędnicy carscy gubernatorzy. W zdecydowanej większości odznaczali się oni nieprzychylnym stosunkiem do Polaków. Spośród kilkunastu gubernatorów kaliskich, tylko jeden - Michał Piotrowicz Daragan pełniący tę funkcję w latach 1883-1902 - był życzliwy dla mieszkańców Kalisza. W wyniku redukcji liczby guberni Królestwa Polskiego, przeprowadzonej w 1845 r., gubernia kaliska została zniesiona. Ziemia kaliska weszła wtedy, jako powiat, w skład guberni warszawskiej.

Na przełomie 1860 i 1861 roku ożywiły się w Królestwie nastroje antyrządowe i niepodległościowe. W marcu 1861 r. rozpoczęły się w Kaliszu pierwsze manifestacje, nabożeństwa żałobne za demonstrantów poległych w lutym tegoż roku w Warszawie, dochodziło też do licznych starć ulicznych skierowanych przeciwko urzędnikom carskim.

Gdy 22 stycznia 1863 roku wybuchło powstanie, zwane styczniowym, ludność Kalisza i najbliższej okolicy - z uwagi na stacjonowanie w mieście silnej, rosyjskiej załogi wojskowej - nie przystąpiła do niego od razu. Dopiero na początku kwietnia władzom powstańczym udało się zorganizować w powiecie kaliskim oddział liczący około 500 osób. Wojskowym naczelnikiem powiatowych sił powstańczych został Franciszek Parczewski. Współdziałał on z formującymi się na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego oddziałami zbrojnymi Edmunda Taczanowskiego. W dniu 22 kwietnia 1863 r., jeszcze nie w pełni utworzony, oddział Parczewskiego został rozproszony w wyniku potyczki stoczonej pod Cisowem koło Praszki. Po tej klęsce powstańców, na stanowisko naczelnika powiatowego powołano Teodora Radońskiego. W maju 1863 r. powstańczy Rząd Narodowy dokonał połączenia sił zbrojnych ziemi kaliskiej i mazowieckiej, wyznaczając na ich dowódcę E. Taczanowskiego. Kwatera jego sztabu znajdowała się w położonym 19 km na północo-zachód od Kalisza Kosmowie. Powstańcy dowodzeni przez E. Taczanowskiego stoczyli wiele potyczek. Jedna z nich, mająca miejsce pod koniec sierpnia 1863 r. w pobliżu Sędziejowic, zakończyła się nawet ich zwycięstwem. Jednak niedługo po tym sukcesie oddział E. Taczanowskiego został całkowicie rozbity w trakcie bitwy na przedpolach wsi Nieznanice i Kruszyna. Po tych wydarzeniach nowym dowódcą nielicznych oddziałów powstańczych został Józef Oksiński. Działania zbrojne podejmowane przez niego miały jednak już tylko charakter walki partyzanckiej toczonej na niewielką skalę i w zasadzie kończyły się klęską powstańców. W połowie listopada, pod wpływem zaostrzających się represji carskich, działania zbrojne zostały przerwane. Powstanie styczniowe upadło.

W roku 1867 Kalisz ponownie wyznaczony został do pełnienia funkcji stolicy przywróconej guberni kaliskiej, która przetrwała do początku I wojny światowej. Pomimo silnego ucisku ludności polskiej przez władze carskie, Kalisz wszedł ponownie w okres szybkiego i pomyślnego rozwoju, zarówno w sferze życia gospodarczego jak i kulturalnego.

W drugiej połowie, a zwłaszcza pod koniec XIX wieku w Kaliszu powstało kilka nowych zakładów przemysłowych. W roku 1867 na Przedmieściu Warszawskim założona została destylarnia spirytusu i fabryka wódek i likierów których właścicielem był Izrael Tykociner. Działała również fabryka narzędzi rolniczych braci Feller oraz fabryka fortepianów i pianin Arnolda Fibigera, uruchomiona w 1878 roku. Ożywioną działalność prowadziła największa kaliska garbarnia należąca do Wilhelma Fuldego, funkcjonująca od roku 1857 przy ulicy Nadwodnej.

U schyłku XIX wieku Kalisz stał się wielkim ośrodkiem przemysłu hafciarskiego i koronkarskiego. Pierwsze zakłady tej branży powstały w 1882 roku, a już w roku 1898 w mieście działało 29 manufaktur hafciarskich i koronkarskich, wśród których największe należały do J. D. Meisnera, F. Fraenkla i Danzigera. Ważnym elementem życia kulturalnego miasta były działające tu licznie drukarnie. W założonej około 1800 roku drukarni Karola Wilhelma Mehwalda, przejętej w roku 1835 przez Karola Wilhelma Hindemitha, drukowano czasopisma kaliskie "Dziennik Departamentu Kaliskiego" przemianowany później dwukrotnie na "Dziennik Urzędowy Województwa Kaliskiego (1816- 1837) i "Dziennik Urzędowy Guberni Kaliskiej" (1837- 1844). W drukarni tej tłoczono także, wychodzącą w latach 1870- 1892 gazetę "Kaliszanin" cieszącą się największą popularnością i wartością przekazywanych informacji. Największe zasługi dla tego czasopisma położył Adam Chodyński, jego współzałożyciel, jeden z redaktorów, autor wielu artykułów z zakresu historii Kalisza i stały współpracownik. W drukarni Hindemitha od 1893 r. wydawano także informacyjno-ogłoszeniową "Gazetę Kaliską", którą przejął od początku 1899 roku inny drukarz kaliski a zarazem jej redaktor Józef Radwan, Gazeta ta wychodziłą pierwotnie - podobnie jak "Kaliszanin" - dwa razy w tygodniu ale z uwagi na dużą popularność w roku 1898 przekształcono ją na dziennik. Ukazywała się ona do 1939 r.

W Kaliszu w drugiej połowie XIX wieku intensywnie rozwijało się także szereg towarzystw kulturalnych. Działało tu Towarzystwo Przyjaciół Muzyki (1818-1832), które wznowiło swoją działalność w roku 1882 pod nazwą Towarzystwo Muzyczne. Rozwojowi kultury muzycznej sprzyjała także szkoła muzyczna założona w roku 1872, przeżywająca największą swoją popularność gdy jej dyrektorem był Karol Melcer. W Kaliszu istniało także Kaliskie Towarzystwo Lekarskie założone w roku 1877, którego celem było podnoszenie poziomu i popularyzacja wiedzy medycznej, wreszcie działały i rozwijały się organizacje sportowe - Towarzystwo Cyklistów a zwłaszcza działające od roku 1893 Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie.

Z Kaliszem XIX i początku XX wieku związane było dzieciństwo i młodość Asnyka, Konopnickiej i Dąbrowskiej. Adam Asnyk urodził się w Kaliszu w roku 1838 i przebywał tu do roku 1856. Był uczniem Wyższej Szkoły Realnej. W czasie pobytu w Kaliszu ukształtowała się jego osobowość twórcza i patriotyczna postawa. Druga z wymienionych osób - Maria Konopnicka (z domu Wasiłowska) - przyjechała do Kalisza wraz z rodzicami w roku 1849, gdy miała 7 lat. Mieszkała tutaj lat dwanaście, a wspomnienia z pobytu w mieście były inspiracją dla jej wielu utworów. Największy jednak związek z Kaliszem posiada twórczość Marii Dąbrowskiej (z domu Szumskiej), która urodziła się w pobliskim Russowie w 1889 r. Dąbrowska w roku szkolnym 1910-1911 pracowała w Kaliszu jako nauczycielka prywatnej pensji Wandy Motylewskiej. Tutaj też gościła później wielokrotnie a miasto nad Prosną i jego okolice uczyniła tytułem "Nocy i Dni".

Przedstawiony powyżej rozwój życia kulturalnego Kalisza możliwym był dzięki społecznej i kulturalnej działalności miejscowych miłośników regionu. Wśród nich wymienić należy Stefana Szolca-Rogozińskiego - podróżnika, badacza Afryki Zachodniej (Kamerunu), nauczycieli; Stefana Gillera, Bronisława Gałczyńskiego, Edwarda Staweckiego, Edwarda Pawłowicza, Cezarego Biernackiego, Józefa Szaniawskiego, Józefa Raciborskiego a następnie wspomnianego Adama Chodyńskiego - historyka miasta i regionu, Alfonsa Parczewskiego - historyka i adwokata, Melanię Parczewską - publicystkę, Felicję Łączkowską - założycielkę pierwszej kaliskiej biblioteki publicznej i wielu, wielu innych.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.