Najstarsza wiadomość o Kaliszu, przekazana przez średniowieczne źródła pisane, dotyczy roku 1106. Pochodzi ona z kroniki Galla Anonima i związana jest z opisem walk toczonych przez synów Władysława Hermana- Bolesława Krzywoustego i Zbigniewa, po wydzieleniu im przez ojca (w roku 1099) osobistych dzielnic. Kalisz wraz z Gnieznem i Spicymierzem należał wówczas do Zbigniewa, będącego w latach 1102-1106 zwierzchnim księciem Polski, a w wymienionym roku 1106, po kilkudniowych walkach, zdobyty został przez Bolesława Krzywoustego.

Kolejna informacja o Kaliszu zawarta jest w tzw. bulli gnieźnieńskiej, wystawionej w roku 1136 przez papieża Innocentego II dla arcybiskupa gnieźnieńskiego. W dokumencie tym Kalisz wymieniony jest w gronie naczelnych grodów kasztelańskich. W okresie wczesnośredniowiecznym kasztelanie stanowiły podstawowe jednostki podziału terytorialnego. Zwane one także były okręgami grodowymi. Podział Polski na kasztelanie pochodzi z czasów Bolesława Chrobrego i temu właśnie władcy należy przypisać utworzenie kasztelanii kaliskiej. Jej zasięg nie został do dnia dzisiejszego ostatecznie określony. Przypuszczać jednak należy, że kaliski okręg grodowy obejmował dość znaczny obszar.

Niektórzy historycy sądzą, że Kalisz mógł również pełnić - do około roku 1106/1107 - funkcję stolicy (przeniesionej wtedy do Łęczycy) znacznie większej jednostki terytorialnej składającej się z kilku kasztelanii, zwanej prowincją. Prowincja ta - środkowopolska - zdaniem tych uczonych obejmowała swym zasięgiem ziemię kaliską, sieradzką i łęczycką.

Władzę administracyjną, wojskową i sądową nad ludnością zamieszkującą na terenie kasztelanii sprawował, w imieniu panującego, wyznaczony przez niego przedstawiciel zwany kasztelanem. Przyjmując za prawdziwą hipotezę mówiącą o tym, że Kalisz stanowił również stolicę prowincji należy uważać, że w grodzie obok kasztelana rezydował także jej zarządca, jeden z najważniejszych dostojników ówczesnego państwa polskiego, zwany komesem prowincjonalnym.

Dalsze informacje o Kaliszu pochodzą z okresu rozbicia dzielnicowego Polski, spowodowanego testamentem Bolesława Krzywoustego (zmarłego w roku 1138), na mocy którego Polska podzielona została na kilka odrębnych i dziedzicznych dzielnic, przydzielonych poszczególnym jego synom. Książe ten chciał jednak zapobiec bratobójczym walkom, jakie sam toczył z bratem Zbigniewem. Dlatego też aby utrzymać po swej śmierci jedność podzielonego kraju, ustanowił w swym testamencie zasadę pryncypatu. Według niej najstarszy spośród żyjących książąt dzielnicowych, zwany pryncepsem lub seniorem, miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi książętami. On też w ramach sprawowanej przez siebie funkcji otrzymał we władanie, aż do swej śmierci, dodatkową dzielnicę - ze stolicą w Krakowie - zwaną senioralną. Jednak już w latach 1142-1146 doszło do wojny domowej wszczętej przeciwko seniorowi przez młodszych książąt zwanych juniorami. W jej wyniku około 1146 r. ziemia kaliska, należąca dotychczas do dzielnicy senioralnej, znalazła się w rękach księcia wielkopolskiego Mieszka III zwanego Starym.

W czasach tego księcia, Kalisz składał się z kilku odrębnych, ale leżących bardzo blisko siebie osiedli. Centrum tego zespołu stanowił - istniejący od przełomu IX/X wieku i znacznie rozbudowany przez Mieszka Starego - gród na Zawodziu. Na terenie tego grodu około roku 1155 Mieszko Stary ufundował kościół pod wezwaniem św. Pawła wzniesiony z kamieni w stylu romańskim. Kościół ten posiadał niezbyt wysokie lecz grube mury, potężną wieżę, oraz małe łukowato zakończone i przedzielone kolumienkami okna, zaopatrzone w witraże. W kościele tym pochowany został sam fundator Mieszko III (w roku 1202) oraz wcześniej zmarły jego syn Mieszko Mieszkowic (w roku 1193). Obok grodu na Zawodziu położona była osada rzemieślnicza z kościołem p.w. św. Wojciecha, zwana powszechnie - z uwagi na bliskie sąsiedztwo grodu - podgrodziem. Do wczesnośredniowiecznego kaliskiego zespołu osadniczego należy także: osada targowa z kościołem p.w. Najświętszej Marii Panny znajdująca się na terenie dzisiejszej dzielnicy zwanej Starym Miastem, osada położona na lewym brzegu Prosny z kościołem p.w. św. Gotarda (na Rypinku), dwunastowieczna osada na Wydartem (w miejscu wznoszonego obecnie szpitala wojewódzkiego) oraz przypuszczalna osada żydowska, funkcjonująca od połowy XII wieku, a znajdująca się w rejonie nie istniejącego już, założonego w końcu trzynastego wieku, cmentarza żydowskiego na Czaszkach.

Ten przedlokacyjny, wczesnośredniowieczny Kalisz stanowił własność książęcą a dzięki położeniu przy dalekosiężnych szlakach handlowych, prowadzących z Małopolski do Wielkopolski i ze Śląska na Pomorze, był bujnie rozwijającym się ośrodkiem wczesnomiejskim.

W okresie rozbicia dzielnicowego, stale pogłębianego dalszymi podziałami poszczególnych dzielnic na coraz to mniejsze ziemie i księstwa oraz na skutek licznie toczonych wówczas walk, Kalisz często zmieniał swych właścicieli. Kilkakrotnie był on stolicą krótkotrwałych księstw kaliskich, które istniały w następujących latach: od około 1190 do 1193 roku, kiedy księciem kaliskim był Mieszko Mieszkowic, w latach 1193-1194, gdy władał nim pierworodny syn Mieszka Starego Odon oraz od roku 1217 do 1217 za czasów syna Odona, a wnuka Mieszka III, Władysława Odonica. Księstwo Odonica obejmowało znaczne obszary południowej Wielkopolski i okolice Rudy (Wielunia), Przemętu i Śremu. W późniejszym czasie, po zajęciu Wielkopolski przez księcia śląskiego Henryka Brodatego - istniało księstwo kalisko-rudzkie (w latach 1238-1245) znajdujące się we władaniu księżniczki raciborsko-opolskiej Wioli i jej syna Władysława. Po raz ostatni księstwo kaliskie utworzone zostało po odzyskaniu ziemi kaliskiej przez książąt wielkopolskich. Należało ono do Bolesława Pobożnego i funkcjonowało w latach 1247-1249 jako księstwo kaliskie oraz w latach 1253-1257 jako połączone, o dużym zasięgu terytorialnym, księstwo kalisko-gnieźnieńskie.

W XIV wieku po częściowym zjednoczeniu Polski przez Władysława Łokietka nastąpiła reforma administracyjna kraju. W jej ramach dawne ziemie i księstwa połączone zostały w nowe jednostki administracyjne, na których czele stali wojewodowie. Ponieważ Kalisz w poprzednich latach należał do ważnych i dobrze rozwiniętych miast, w nowym podziale administracyjnym kraju wyznaczona została mu również zaszczytna rola - został stolicą ziemi kaliskiej i gnieźnieńskiej, zwanej od XV wieku województwem kaliskim. Województwo to obejmowało swym zasięgiem obszar południowej i wschodniej Wielkopolski z Kaliszem, Pyzdrami, Koninem, Środą, oraz ziemię nadnotecką z Nakłem.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.